Viktor Orban, sumrak Zapada i koreni evropskog suverenizma - PCNEN
PCNEN
8–10 minutes
Piše: prof. dr Duško Lopandić
"Svet se promenio oko Evrope. Nije samo migrantska kriza pokazala da Evropa nije na nivou novih izazova". (Viktor Orban)
Bez obzira koliko bi neko gajio simpatije ili antipatije prema mađarskom premijeru Viktoru Orbanu, ne može se reći da ovaj veteran u prvoj ligi evropske politike (već 17 godina je primijer Mađarske) nema jasne i povremeno zanimljive stavove, odnosno neku vrstu iskristalisane ideologije koja nadilazi prosečan nastup običnog evropskog političara. Ovo se odnosi kako na interpretaciju svetskih zbivanja, tako posebno i na stanje u Evropi i EU, što je mnogo bitnije, imajući u vidu činjenicu da je Orban istaknuti predstavnik konzervativnih, populističkih i „neliberalnih" političkih tendencija koje su u Evropi sve prisutnije.
Iako je sa svojim stavovima često u manjini i na marginama dnevnopolitičkog uticaja – imajući u vidu da su njegovi stavovi doveli i do povlačenja/isključivanja njegove stranke Fideš iz umereno desne Evropske narodne partije – Orbanove ocene i procene ne treba zanemarivati. Orban je na neki način bio prethodnik ultradesnog talasa koji danas zapljuskuje Evropu, od Španije i Italije do Švedske. Kako ukazuju sva predviđanja za predstojeće junske izbore za Evropski parlament, nailazi nova plima porasta uticaja konzervativne ili ekstremne desnice u evropskoj i nacionalnim politikama država članica: londonski ECFR prognozira da će čak u devet država članica EU stranke krajnje desnice (od francuskog „Nacionalnog okupljanja" Mari Le Pen do italijanske „Braće Italije" Đ.Meloni i mađarskog Fideša) odneti najveći broj glasova, a da će u još devet zemalja one biti na drugom ili na trećem mestu (poput „Alternative za Nemačku" koja je trenutno na drugom mestu u prognozama u Nemačkoj).
Orbanove analize svetskih i evropskih zbivanja su često zaminljivije nego rešenja koja predlaže i koja se mogu svesti na povratak konzervativnim ideološkim korenima (čije poreklo možemo naći duboko u XIX veku) i koji se mogu svesti na slogan: „nacija, familija, vera". Međutim, ponekad izgleda da postoji više političara pod imenom Viktor Orban. Jedan je pragmatični analitičar međunarodnih odnosa i političar koji nalazi i predlaže praktična rešenja. Drugi je ideolog opsednut nacionalnim temama, oštar protivnik imigracije, autoritarni neprijatelj liberalne ideologije i predvodnik pobune protiv nadnacionalne birokratije. Orbanova podrška političarima poput Trampa ili Natanjahua i njegov krstaški rat protiv imigracije, „Soroševih NVO" i liberalne ideologije ilustruju u praksi njegove stavove. Mnogi ga optužuju da je umesto liberalne demokratije u Mađarskoj stvorio novi sistem autokratsko-populističkog nacionalizma.
Orban često u svojim govorima ukazuje na brze promene u svetskim političkim i ekonomskim odnosima, odnosno na relativni pad ekonomskog, tehnološkog i demografskog značaja Zapada (SAD i EU) u odnosu na Aziju, a posebno na Kinu. Špenglerovska slika sumraka zapada je u osnovi Orbanovih geopolitičkih osvrta. Citirajući Haningtona („Sudar civilizacija") on ukazuje da smo svedoci uzdizanja nezapadnih blokova i država koje na SAD i EU gledaju iz pozicije resentimenta i revanšizma, čak i kada se radi o kontinentima koji kulturno-politički nisu a priori antizapadni (npr. Južna Amerika). Pri tome, Evropa se u najnovijim međunarodnim ekonomskim konvulzijama iz raznih razloga snalazi lošije nego SAD. U 2010 SAD i EU su predstavljali oko 22% odnosno 23% ukupne svetske proizvodnje dok su danas SAD na 25% a EU je opala na 17%. Rat u Ukrajini je dodatno doprineo perspektivi dugoročnog opadanja Evrope. Zbog rata i sankcija prema Rusiji, privreda EU primorana je da plaća uvoz gasa i energije 653 milijarde evra umesto 300 milijardi pre rata. Prognoze za 2030 za 10 država sa najvećim ekonomijama govore da će od evropskih zemalja u toj grupi ostati samo Nemačka (i to deseta).
Prema Orbanu, Evropska unija sve više liči na neku vrstu opkoljene tvrđave koja „više ne kontroliše i nije sposobna da kontroliše svoju budućnost". Ovo se u prvom redu odnosi na duboku stratešku zavisnost Evrope od SAD, ali i na obespokojavajuću sliku ekonomskog zaostajanja u ključnim sektorima (npr. IT i biotehnologije), ideološkog „bespuća" (u vidu širenja uticaja „progresivnih liberala" odnosno liberalne hegemonije koja nameće „woke" i rodne ideologije pa i „seksualizaciju dece", ukidanje roditeljskog autoriteta i sl.) kao i nesposobnosti da se evropski podkontinent efikasno odupre talasima imigracije koja ugrožava koheziju „starih evropskih nacija". Multikulturalizam kao ideologija, prema Orbanu, predstavlja laganu smrt za istorijske evropske nacije, pa se pitanja prihvatanja imigranata i tema islama predstavljaju kao egzistencijalna pitanja – „biti ili ne biti" za nacionalni opstanak. Otuda čelična bodljikava ograda na granici prema Srbiji na koju je Mađarska navodno potrošila preko 2 milijarde evra.
Glavni predmet Orbanovih kritika, koje deli uglavnom sa celom ekstremnom desnicom, predstavlja evropska birokratija u Briselu koja, po njemu, nastoji da preuzme političke funkcije Evropskog saveta ali koja je bez političke svesti i sposobnosti (on posebno navodi period predsedavanja Ž.K. Junkera Evropskom komisijom, kao i najnoviji period tokom kog se mađarske vlasti već godinama „rvu" sa sankcijama iz Brisela). Orbana posebno zabrinjava i opšti nedostatak ozbiljnog političkog liderstva u Evropi. Današnji evropski političar je po profilu i sposobnostima daleko od nekadašnjih političkih vođa u evropskim državama nakon II sv. rata. Rascep između političkih elita, nesposobnih da razumeju narodne potrebe i onoga što stanovništvo želi, u osnovi je evropske političke krize.
Osim toga, u srži bitke za Evropu danas je generalni sukob evropskih federalista (ispod čije kože se kriju „progresivni liberali"), koje trenutno predvode rukovodstva Francuske i Nemačke, sa suverenistima (tj. strankama zasnovanim na konzervativizmu), kojih je najviše u centralnoj i istočnoj Evropi (Mađarska, do nedavno Poljska). U konceptualnom smislu, Orban ovaj sukob svodi na pitanje izbora između individualizma – ličnog egoizma (liberalni koncept), s jedne strane, i ideje održavanja zajednice u obliku nacije.
U geopolitičkom smislu, kaže Orban, EU je isuviše usidrena za sudbinu i politike SAD, što nikako nije dobro, jer Amerikanci imaju svoje interese i orijentaciju koja ne odgovara nužno evropskim interesima. Primer je rusko-ukrajinski rat na kom SAD profitiraju, a Evropa gubi. Orban pozitivno ocenjuje odnose SAD i EU do vremena R. Regana kada je vladao „konzervativni" konsenzus, koji je nakon toga zamenjen vladavinom „progresivnih liberala" čiji simbol su NVO koje finansira Soroš, sa svim efektima po tradicionalne vrednosti evropskih nacija i uticajem na rastapanje nacionalne kohezije, čemu smo svedoci danas. Orban opravdano upozorava na potrebu da se EU spremi na mogućnost da SAD „napuste Evropu", posebno kada se radi o potrebi izgradnje zajedničke bezbednosne i odbrambene politike.
Obnovu konzervativnog pokreta Orban zasniva na politici promovisanja nacionalne kohezije, jačanja porodice, hrišćanskih vrednosti i borbe protiv imigracije, što su uglavnom osnovni slogani populista i današnje ekstremne desnice u drugim evropskim državama. On ukazuje na ekonomski uspeh Mađarske tokom njegove vladavine koji uključuje i nastojanje da se „država blagostanja" zamenni „državom radne etike" („workfare State" umesto „welfare State") i obnove hrišćanskih vrednosti. Međutim, retko će pomenuti koliko velika sredstava iz fondova EU je Mađarska primila tokom njegove vladavine (u pojedinim periodima strukturni fondovi EU za Mađarsku su dostizali 4% od njenog BNP).
Čini se da je osnovni problem ideologije ekstremne desnice u suprotnosti između kritika evropske integracije u današnjem obliku, s jedne strane i nedostatka originalnih predloga za pravu reformu Unije, sa druge strane. Stav svih nacionalističkih suverenista, pa i Orbanov, bi prirodno vodio ka postepenoj razgradnji EU, odnosno vraćanja nadležnosti sa kojim Unija raspolaže sa kvazifederalnog nivoa na nacionalni nivo. Ostaje međutim, otvoreno pitanje kako bi organizacija Evrope slična onoj pre II svetskog rata, kada je uticaj država nacija bio neupitan, pomogla prevazilaženju velikih međunarodnih i tehnoloških izazova na koje Orban često sa pravom ukazuje, ali na koje ne daje ozbiljan odgovor. U tom smislu, i Orban je ipak pre svega populistički lider i tehnolog održanja vlasti jednostavnim ali efikasnim sredstvima, a mnogo manje stvarni politički vizionar.
Autor je profesor Međunarodnog i evropskog prava i bivši diplomata
mc.rs
